Sual: Fâsid ve bâtıl satışlar arasındaki fark nedir?
CEVAP
Fâsid, aslı dine uygun, fakat sıfatı dine uygun olmayan alışveriştir. Fâsid satışlar, caiz değildir ve haramdır. Büyük günahtır. Bâtıl, aslı da sıfatı da dine uygun olmayan, şu demek oluyor ki geçersiz olan alışveriştir.
Fâsid alışverişe birkaç örnek:
1- Alacaklısına evini verip, (Parasız otur!) demek fâsiddir.
2- Sütü için hayvanı, meyvesi için ağacı, üzümü için asmayı, koyun otlatmak için tarlayı, yünü için hayvanı kiraya vermek caiz değildir, fâsiddir.
3- İpliğin bir kısmını, dokumacıya kira olarak bırakmak suretiyle dokutmak, eşyadan bir kısmını, kira olarak vermek suretiyle taşıtmak için hayvan kiralamak, unun bir kısmını, kira vermek suretiyle, buğday öğütmek fâsiddir.
4- Bir kimsenin, birinden bir miktar alacağı varken, bu kimsenin, alacağıyla takas edilmemek şartıyla ondan o denli liralık mal satın alması fâsiddir. Doğrusu kömürcüden 100 lira alacağı olan kimse, 100 liralık kömür alıp, (Alacağıma say!) diyebilir, fakat (Alacağıma sayma, ben sana 100 lira borçlanayım) diyemez.
5- Evini, ölünceye kadar içinde oturmak yada ölünceye kadar müşterinin kendisine bakması şartıyla satmak fâsid olur. Bu şartla evini armağan etmek caizdir ve evi teslim ettikten ve alan, ona bakmaya razı olduktan sonrasında, geri alamaz.
6- Satıştaki taksit müddetini, satıcının ve müşterinin bilmesi şarttır. Ödeme müddeti, mal teslim tarihinden adım atar. (Hacılar geldiği süre, yağmur yağdığı zaman öderim) demek caiz değildir, fâsiddir. Hangi ayın hangi günü olduğu bilinmelidir.
7- (Şu sürüden bir koyunu sana sattım) demek fâsiddir, zira hangi koyun olduğu belli değildir.
8- Veresiye vermek için, fiyatı arttırmak koşul edilirse, alışveriş fâsid olur. Örneğin, 100 lira olan bir malı, taksitle alırsan yada üç ay vade ile alırsan 110 lira demek şeklinde. Fakat 100 liralık bir malı, veresiye isteyen hiç kimseye 110 lira yada 200 lira dense fâsid olmaz. Hepimiz malını dilediği fiyata satabilir. Öncekinde, (Malım 100 lira, fakat veresiye alırsan daha fazlaya satarım) demesi zamanı parayla satmak oluyor.
9- Bir hiç kimseye verdiği ödüncü yalnız ona ve peşin satmak caiz olup, başkasına satmak fâsiddir. Örneğin komşuya on tane yumurta ödünç verdik. Bunu başkasına satamayız. Komşu parasını vereyim derse ona peşin satmak caizdir.
10- Fakirin, zekâtı teslim almadan satması fâsiddir. Örneğin, (Ali Bey, bana zekât olarak bir ayakkabıyla bir palto verecek. Onu sana sattım) demek caiz olmaz. Zekât mallarını almış olması lazımdır.
11- Alışverişin gereği olmadan, satıcıya yada müşteriye faydası olan bir şartla meydana getirilen satış fâsid olur. Birkaç örnek verelim:
Satıcının buğdayı un yaptıktan yada meyveyi topladıktan sonrasında teslim etmesini koşul etmek fâsiddir.
Peşin olarak pazarlık edince, parasını vermeden ilkin, malı teslim etmesini istemek fâsiddir. Parasını sonrasında vermek suretiyle veresiye satmanın mahzuru olmaz.
Parasını başka şehirde vermeyi koşul koşmak fâsiddir. Örneğin peşin pazarlık yapmış olup malı İstanbul’da teslim alıp, (Gel parasını sana Ankara’da vereyim) demek fâsiddir.
Bâtıl olan satışlar:
Bazı fâsid satışlar, gayrimüslim ülkelerde caizdir, fakat bâtıl olan satışlar, gayrimüslim ülkelerde de caiz değildir, haramdır. Harama düşmemek için bâtıl satışları her Müslümanın bilmesi lazımdır. Bâtıl satışlardan bazıları şunlardır:
1- Mal sayılmayan şeylerin satılması bâtıldır. Örneğin kan ve leş mal değildir.
2- Mülkü olmayan şeyi satmak bâtıldır. Örneğin denizdeki balığı yakalamadan ilkin satmak bâtıldır. Satış yaptıktan sonrasında balıkları tutup müşteriye verse gene sahih olmaz. Balıkları tuttuktan sonrasında satmalıdır.
3- İneğin memesindeki sütü sağmadan ilkin satmak bâtıldır. Sahih olması için, ineğin sahibine, sütün değerine yakın bir para ödünç verilir. İneğin sahibi de hayvanından çıkan sütü her gün ödünç verir. Sonrasında takas yöntemiyle ödeşirler.
4- Ağaçta belirmemiş olan meyveyi satmak bâtıldır. Zira ortada mal yok. Meyvenin büyüyeceği kati değildir.
5- Yedi yaşından minik çocuğun alışverişi bâtıldır. [Ancak çocuğun eve getirdiği şeyleri ana veya babası görüp razı olursa alışverişi sahih olur. Razı olmakla ana baba alışveriş yapmış oluyor.]
6- Canlı hayvanın etini tartıyla satmak bâtıldır. [Fakat satıcı tartıp hesap eder, şu kadar lira der. Alıcı da, bu koyuna o kadar lira veriyorum derse mahzuru olmaz.]
7- Kaybolan eşyayı satmak bâtıldır. Zira malı derhal teslim etme imkânı yoktur.
8- Leşin derisini tabaklamadan satmak bâtıldır. Leşin kemikleri, boynuzu, tüyü, kılı satılır. Domuzdan başka eti yenmeyen hayvanları ve haşeratı ve balıktan başka deniz hayvanlarını, sadece kullanmaları yararlı olduğu süre satmak caiz olur. Domuzdan başka eti yenmeyen hayvanlar Besmele ile kesilince yada avlayınca derisi temiz olur.
9- Bir binanın üst katı yıkıldıktan sonrasında, yalnız bu üst katını satmak bâtıldır. Zira mal kalmamıştır. Mevcut olan mal satılır. Hak, yalnız olarak satılmaz. Bunun için, alınacak maaşı almadan ilkin satmak, bunların çeklerini bankaya kırdırmak bâtıldır.
10- Bir kimse, cinsini söyleyerek bir şey satsa, bu şey başka cinsten çıksa, satış bâtıl olur. Örneğin nohut diye alıp, pirinç çıksa, bâtıl olur.
11- (Falan şey olursa yada eğer olmazsa, bu malı sana sattım) diye satış yapmak bâtıl olur. [Mesela Polatlı il olursa, bu malı sana bin dolara sattım veya deprem olmazsa, bu evi sana 90 bin liraya sattım demek gibi]
12- Satıcıya ve müşteriye faydası olmayan şartla alışveriş sahih olup, koşul edilen şey yapılmaz. Örneğin, binmemek şartıyla bir hayvanı satmak, müşterinin kendi giymemesi şartıyla elbise satmak, başkasına satmamak yada armağan etmemek şartıyla satın almak sahih olup, bu şartların hepsi boştur, yapılmaz. Örneğin kesmek şartıyla koç satın almak sahihtir, fakat koşul geçersizdir. Bir malı, bu şehirde satmamak şartıyla satın almak sahih olup, koşul bâtıldır. Bir evi yıkmak şartıyla satın almak sahih, fakat koşul bâtıldır, şu demek oluyor ki yıkmak gerekmez.
13- Bir satışta, malın ve paranın ikisi de deyn olursa, alışveriş sahih olmaz, bâtıl olur. Deyni, deyn karşılığı satmak bâtıldır. Bunun için, her çeşit alacak, teslim alınmadan ilkin, asla hiç kimseye veresiye satılamaz. [Kendinde bulunan mala (Ayn), kendinde bulunmayana (Deyn) denir.]
14- Ayakkabıyı, hemen hemen yapmadan satmak bâtıldır. Ismarlama sûreti ile yapmak caizdir.
15- Ücret ile yakarma yaptırmak yada ibadetin sevabını başkasına satmak bâtıldır.
Sual: Almanya’dan yazıyorum. Burada piyango tertiplemek, sigorta acentası yada banka reklamı yapmak caiz midir?
CEVAP
Caizdir.
Dar-ül-harbde, şu demek oluyor ki Almanya, İngiltere şeklinde İslamiyet ile yönetim edilmeyen yerlerde, bir müslüman, kazanmak şartı ile, kumar, piyango, faiz ve sigorta yolu ile, oradaki her insanın parasını, malını alabilir. (Kuduri, Cevhere, Vikaye, Redd-ül Muhtar, Hindiyye, Mebsut)
Mecmaul-enhür ve Dürer’deki hadis-i şerifte, (La riba beynel müslimi vel harbiyyi fi daril harbi = Dar-ül-harbde, müslüman ile kâfir içinde faiz yoktur) buyuruldu.
Diyanet Ansiklopedisi’nde ise şöyleki diyor:
Ebu Hanife ve imam-ı Muhammed’e nazaran dar-ül-harbde müslümanla harbi içinde faiz muamelesi caizdir. Aynı şekilde Hanefi mezhebine nazaran, fâsid kabul edilen alışveriş ve ticari muameleler, bahse girmek ve kumar oynamak da caizdir. Sadece müslümanın bu işlemlerden kazançlı çıkması şarttır. (Faiz maddesi s.121)
Not: Geniş informasyon için Faiz ve Sigorta maddelerine bakınız.
Fâsid akit
Sual: Avrupa’da, oldukca cirolu bir bonoyu, gayrimüslime vermek günah mıdır?
CEVAP
Günah değildir; zira gayrimüslim ülkelerde, gayrimüslimlerle ve dinsizlerle fâsid akit caizdir.
Ağaçtaki meyveyi satmak
Sual: Ağaçtaki olmuş meyveyi tarladaki olmuş kavun karpuz şeklinde ürünleri, ölçmeden, götürü usulüyle satmak caiz midir?
CEVAP
Normal olarak, caizdir. Tartmak gerekmez. Götürü usulü uygundur. Hemen hemen belirmemiş olan ürünü satmak batıldır; fakat ürün yenecek halde olmasa bile, müşteri derhal toplayacaksa, satmak caiz olur. Toplamayıp, ağaçta kalmasını istemek caiz olmaz. Olmuş ürünü ise satmak caizdir.
Sürpriz paket
Sual: Sürpriz paket diyerek bazı satışlar yapılıyor. Satıcı şirket, pakete bazı ürünler koyuyor, fakat içinde neler bulunduğunu söylemiyor. Bu şekilde bir paketi satın almak caiz olur mu?
CEVAP
Hayır, ne olduğu bilinmeyen mal satılamaz. Gözümüzle görmesek de, içinde ne işe yaradığını bilmemiz lazımdır. Müşterinin görmediği malın yerini, sıfatını, arsasının hududunu, cinsini, miktarını satıcı bildirmezse, alışveriş fâsid olur.
Bir kimse, cinsini söyleyerek bir şey satsa, bu şey başka cinsten çıksa, satış batıl olur. Örneğin fındık olarak alıp, fıstık çıksa, bâtıl olur. Müşteri, çıkan mal mevcutsa, geri verir. Mevcut değilse, parasını geri alır.
Parayı ilkin vermek
Sual: Ekmek alacağımız süre ilkin parasını verip, ekmeği sonrasında alsak uygun olur mu?
CEVAP
Evet, en uygunu budur. Pazara gidip 5 liralık şu meyveden ver diyerek, ilkin 5 lirayı vermek de aynı şekilde uygun olur. O süre tamamlanmamış yada fazla tartılsa da, götürü usulüyle, tartılmış olan miktar 5 liraya alınmış olur.
Buğday öğütme tutarı
Sual: Köyümüzde, değirmene, 100 kilo buğdayı öğütmeye götürmüşsek, değirmenci, öğütme tutarı olarak 5 kilo un alıyor. Dinen bu caiz midir?
CEVAP
Caiz değil, fâsiddir. Bu tutara îcâr yada kira deniyor. Îcâr, bir malın, kendini değil de, menfaatini şu demek oluyor ki kullanılmasını satmak, kiraya vermek anlama gelir. Îcâr, kira anlamına da gelir. Kiraya ücret de denir.
İpliğin bir kısmını, dokumacıya kira olarak bırakmak suretiyle dokutmak, eşyadan bir kısmını, kira olarak vermek suretiyle taşıtmak için hayvan kiralamak, unun bir kısmını kira vermek suretiyle, buğday öğütmek fâsiddir. (S. Ebediyye)
Buğdayı taşıma tutarı olarak bu buğdaydan yada buğdayı öğüten değirmenciye undan ücretini vermek caiz değildir.(Redd-ül muhtar)
Demek ki, değirmencinin buğdayın öğütme ücretini öğüttüğü undan alması caiz olmuyor. Caiz olması için buğdayı ücretle öğütmelidir. Değirmenci, buğdayı öğütüp ücretini isteyince tutarı verilir. Eğer, elimizde para yoksa, borcumuza karşılık buğday da, un da verebiliriz. Borç karşılığı verildiği için mahzuru olmaz.
Şimdi un fabrikalarına buğday götürülüyor. Örneğin 100 kilo buğday götürülüyor. Un öğüten yapınak görevlisi, (Bu buğdaydan 30 kilo kepek çıkar. Size 70 kilo un vereyim. Siz bu 100 kilo buğdayı verin!) diyor. Bu işin fâsid olmaması için, eldeki 100 kilo buğdayı ona, sözgelişi 70 liraya satar. Fabrikadan 70 liralık un alırsa, takas sûretiyle caiz olur.
Sual: Kadının sütünü ve domuzun kılını satmakta, dinen bir sakınca var mıdır?
Yanıt: Hür kadının sütünü sağdıktan sonrasında dahi ve domuzun kılını satmak batıldır. Domuz kılını, iğne yerine kullanıp ayakkabı dikmek zaruri olunca şu demek oluyor ki dikecek başka bir şey bulamazsa kullanımı ve parasız malik olamazsa, satın alması caiz olur. Buna satılması mekruh olur. Leş yağı, bevl, idrar, insan sütü ve şarabın, tıpta ve endüstri için kullanılmaları da böyledir. İmâm-ı Muhammed hazretlerine nazaran bu kadar kıl temizdir. Kafir de olsa, insan kılını ve her uzvunu, bevlini,, idrarını, necasetini satmak batıldır. Kullanmak da caiz değildir. Yalnız, insan pisliği kullanılabilir ve toprakla karışık olarak satılabilir. Hayvan pisliklerini satmak ve gübre ve yakacak olarak kullanmak caizdir. Vedek, şu demek oluyor ki leş yağını satmak ve kullanmak haramdır.
Canlı hayvanın etini satmak
Sual: Canlı hayvanın, daha kesmeden etini satmanın yada satın almanın, ek olarak koyunların üstündeki yünü, kırkılmadan ilkin satın almak yada satmak, dinen uygun mudur?
Yanıt: Canlı hayvanın etini tartı ile satmak ve koyunun üstündeki yünü ve canlı koyunun derisini satmak batıldır. İmâm-ı Ebû Yusuf hazretleri, koyun üstündeki yünü satmak ve ağaçtaki dut yaprağını satmak caizdir buyurmuştur. Canlı hayvan etini tartı ile satmak yada satın almak isteyen kimse, pazarlık yerinde bile, hayvanı tartıp etini kilo üstünden, kendi kendine hesap edip çıkardığı fiyata nazaran, canlı hayvanı toptan pazarlık etmelidir.
Sual: Ağaçta bulunan toplanmamış meyveyi ve tarladan toplanmamış mahsulü satmak yada satın almak uygun olur mu?
Yanıt: Ağacın vereceği meyveyi yada tarlanın vereceği mahsulü, oluncaya kadar yerinden ayırmamak şartı ile, olmadan satın almak fasittir.