Altın Oluk: Kâ’be’nin Hatimin karşısındaki şimal duvarının üst orta kısmındaki yağmurları akıtan oluk.
Arafat:Mekke-i mükerremenin cenup doğusunda vakfenin yapıldığı yer.
Bab-ı Cibril: Peygamber efendimizin Medine-i münevverede inşa etmiş olduğu mescidin doğu tarafındaki kıbleye yakın olan kapısı.
Bab-ür Rahme: Rahmet Kapısı. Medine’de Peygamber efendimizin yaptırdığı mescidin batı duvarındaki şimal köşesine yakın olan kapısı.
Bab-üs-Slm:
1. Mescid-i Haram’ın doğu tarafına oluşturulan, Bab-ı Şeybe de denilen kapı.
2. Mescid-i Nebi’nin batı duvarında kıbleye yakın olan Bab-ı Mervan olarak da malum kapı. Mescid-i Nebi’nin beş kapısından en büyüğü ve en süslüdür.
Bab-üt-Tevessül:
1- Mescid-i Nebi’nin kuzeye oluşturulan kapısı.
2- Hicretin ikinci senesi Receb ayında, kıblenin Kudüs’ten Kâbe’ye dönmesi emrolunca, mescidin Mekke’ye karşı olan kapısı kapatılıp, karşısına, Şam tarafına yeni bir kapı açıldı. Şimdi bu kapıya Babüt-Tevessül deniyor.
Karşılık: Başkası adına hac eden vekil.
Cebel-i Rahme: Arafat ovasının ortasındaki tepe. Rahmet dağı anlamına gelir.
Cebel-i Sevr: Peygamberimizin Mekke’den Medine’ye hicret ederken ilk sığındığı yer.
Cem-i takdim: Vakti girmemiş bir namazı, vakti giren bir namazla birlikte kılmaktır. Hanefi’de yalnız hac mevsiminde Arefe günü Arafat’ta, öğle ve ikindi, öğle vaktinde kılınır.
Cem-i tehir: Vakti çıkan namazı, vakti giren namazla beraber kılmaktır. Hanefi’de yalnız hac mevsiminde Arefe günü Müzdelife’de akşam, yatsıyla yatsı vaktinde kılınır.
Cemreler: Minâ’da birbirine birer ok uzaklıkta bulunan üç taş kümesidir. Bunlardan birincisine Cemre-i Ula, ikincisine Cemre-i Vusta, üçüncüsüne Cemre-i Akabe denir.
Eshâb-ı fil: Bir oldukça fil ile Mekke’yi yıkmaya gelen Yemen Valisi Ebrehe’nin ordusu.
Aden-ül Mu’allâ: Mekke’deki kabristanın ismidir. Hazret-i Hatice ve bazı Sahabe-i kiram burdadır.
Eyyam-ı Teşrik: Zilhiccenin 11,12 ve 13. günleridir. Kurban bayramının arefesinin sabah namazından, dördüncü günün ikindi namazına kadar, 23 farz namazın akabinde, tekbir-i teşrik okunması mümkün. Doğrusu teşrik tekbiri getirilen günler, Arefe, bayram ve eyyam-ı teşrik denilen üç gündür, hepsi beş gün ediyor. İlk güne Arefe, ikinci güne bayram, öteki üç güne de, eyyam-ı teşrik deniyor.
Fidye: Yaşlanıp ölene kadar Ramazan yada kazaya kalmış oruçlarını tutamayanın yada iyi olmasından umut kesilen hastanın (varlıklı ise) tutamadığı oruç karşılığında fakirlere vermesi ihtiyaç duyulan karşılık.
Hac Ayları: Şevval, Zilkade ayları ile Zilhiccenin ilk on günüdür.
Hac Vakti: Arefe ve bayram günleri olmak suretiyle beş gündür.
Hacc-ı Asgar: Umre
Hacc-ı ekber: Farz olan hac. Haccetül-İslam da denir.
Hacer-ül Esved: Kâ’benin doğu köşesinde Cennetten gelen parlak siyah taş.
Hatim: Kâbe’nin şimal duvarı hizasında yarım daire şeklinde duvarcık ile Kâbe içinde kalan yer. İsmail aleyhisselam ve anası Hazret-i Hacer’in kabri burdadır.
Hervele: Safâ ve Merve içinde sa’y yapılırken yeşil direkler içinde süratli ve çalımlı yürümek.
Hira Mağarası: Cebel-i hira, Cabel-i nur dağındaki mağara. Peygamber efendimize ilk vahiy bu mağarada indi.
Hil: Harem bölgesi ile mikât sınırları içinde kalan yerlerdir.
Hücre-i Mutluluk: Medine-i münevverede Peygamber efendimizin kabr-i şerifi. (Burada Hazret-i Ebu Bekir ve Hazret-i Ömer de medfundur.)
İhram: Hac ve Umrede kuşanılan iki parça örtüdür. Ek olarak, hac yada umre için niyet etmeye ve telbiyeye de ihram denir.
İstilam: Hac ve umrede Kâbe’yi tavafa başlarken yada tavaf esnasında Hacer-ül-esved önüne gelindiğinde, elleri namaza durur şeklinde kaldırıp tekbir, tehlil getirerek, (Allahü ekber, lâ ilahe illallahü vallahü ekber) diyerek onu selamlamak. El sürülemiyorsa, uzaktan elleri kaldırıp işaret yapmak.
İzar: İhramlının belden aşağıya doladığı örtü. Belden üst kısmını örtene de rida denir.
İztiba: Ridanın bir ucunu sağ koltuk altından geçirip sol omuz üstüne atmak. Böylece sağ omuz ve kolu ihramın haricinde bırakmaktır. Remel yapılması ihtiyaç duyulan tavafların tüm şavtlarında iztiba sünnettir. Tavaf bitince omuz örtülür. Tavaf namazı omuz örtülü olarak kılınır. Remel meydana getirilen tavaflar haricinde hiçbir vakit iztiba yapılmaz.
Kubbe-i Hadra: Peygamber efendimizin kabrinin üstündeki yeşil kubbe.
Makam-ı İbrahim: Hazret-i İbrahim’in Kâbe’yi inşa ederken ve insanları hacca çağrı ederken üzerine çıkmış olduğu taşın bulunmuş olduğu yer.
Mekki: Mekke’de ve Mikât sınırları içinde ikamet eden kimseler.
Menâsik: Hacla ilgili eylem ve ibadetler.
Merve: Sa’yin yapıldığı iki tepeden biri. Sa’y Safâ ve Merve tepeleri içinde yapılır.
Mes’a: Sa’yin yapıldığı yer. Safâ ve Merve arası.
Mescid-i Haram: Beytullahın etrafındaki Mesciddir.
Mescid-i Hif: Yetmiş peygamberin namaz kıldığı Minâdaki mesciddir.
Mescid-i Kıbleteyn: Peygamber efendimiz Medine-i münevverede öğle yada ikindi namazında iken kıblenin Kudüs’ten Kâbe’ye dönülmesi emrinin geldiği mescid.
Mescid-i Kuba: Peygamberimizin hicret ederken, Medine yakınında Kuba köyünde yaptırdığı mescid.
Meş’ar-il Haram: Müzdelife’de bir tepe. Müzdelife vakfesinin bu tepede yapılması sünnettir.
Mikât: Afakilerin ihrama girdikleri bölgeler ki, Mekke’ye en uzağı, Zülhuleyf’e en yakın yerlerdir.
Minâ: Mekke ile Müzdelife içinde, Harem sınırları içinde bulunan bir bölge. Hacıların cemreleri taşladıkları ve kurban kestikleri yer.
Muhasser Vadisi: Minâ ile Müzdelife’yi birbirinden ayıran ve hacıların Minâ’ya giderken durmamaları ihtiyaç duyulan yer. Burası Eshab-ı filin durak yeri idi.
Mültezem: Kâbe’nin kapısı ile Hacer-ül Esved içinde kalan Kâbe duvarında birkaç taştır.
Müzdelife: Arafat ile Minâ içinde kalan, Adem aleyhisselamla Havva validemizin yeryüzünde ilk buluştukları yer. Haccın vaciplerinden müzdelife vakfesi burada yapılır.
Nafile: Farz ve vacip ibadetlerinin haricinde sünnetler de dahil olmak suretiyle meydana getirilen ibadetler.
Niyet: Niyetin lügat manası: Bir şeye kalben azim, kasd ve ona yönelmekten ibarettir. Fıkıhta ise: Tanrı rızasını kazanmak için tanrısal bir emri yerine getirmekte kalben ona yönelmek anlamına gelir.
Nüsük: Hac ve umrede yerine getirilmesi lazım olan işlerden herbiri, yakarma.
Remel: Adamların, tavafın ilk üç şavtında kısa adımlarla koşarak ve omuzları silkerek çalımlı ve süratli yürümeleri. Devamında sa’y yapılacak tavaflarda, remel yapılması sünnettir. Sonunda sa’y yapılmayacak tavaflarda remel yapılmaz.
Rida: İhramlının belden üst kısmına örttüğü dikişsiz örtü.
Rükn-i Hacer-il Esved: Kâbe’nin Hacer-il Esved tarafındaki köşesi.
Rükn-i Iraki: Kâbe’nin Bağdat’a karşı olan köşesi.
Rükn-i Şami: Kâbe’nin Şam’a karşı olan köşesi.
Rükn-i Yemani: Kâbe’nin Yemen tarafında olan cenup köşesidir. Burası da Hacer-ül esved şeklinde selamlanır.
Sa’: Hacim ölçen bir ölçek. 1 Sa’ 4,2 litre buğday alan bir hacim ölçüsü birimi ki 3500 gram kadardır.
Sa’y: Safâ’dan başlayarak Merve’ye, Merve’den Safâ’ya dört gidiş, üç geliş.
Safâ: Sa’yın başladığı tepe.
Salevat-ı Şerife: Peygamber efendimiz için okunan dualar. Allahümme Salli ve Allahümme Barik duaları…. “Allahümme Salli ala Seyyidina Muhammedin ve alâ âli Seyyidina Muhammed….” demek.
Şavt: Tavafta Hacer-ül-esvedden başlayıp Kâbe’nin çevresinde dönerek yine aynı hizaya gelmek. Sa’yda Safâ’dan Merve’ye, Merve’den Safâ’ya bir kere gitmek. Her sa’y ve tavafta 7’şer şavt vardır.
Şebeke-i Mutluluk: Hücre-i Saadetin dış duvarı etrafına yerden Mescid-i Nebi’nin tavanına kadar yükselen demir parmaklık.
Tavaf: Kâbe’nin çevresinde, Hacer-ül-esvedden başlayıp Kâbe sola alınarak yedi kere dönmektir.
Tavaf-ı Kudum: Mekke’ye varınca, meydana getirilen ilk tavaf, Afakiler için sünnettir.
Tavaf-ı Nafile: Mekke-i mükerremede bulunanların zaman zaman yaptıkları nafile tavaf.
Tavaf-ı Sadr: Hac esnasında cemrelerin taşlanması bittikten sonrasında Minâ’dan Mekke’ye gelindiğinde meydana getirilen tavaf. Tavaf-ı Veda da denir. Hac vazifeleri bununla sonlanmış olur.
Tavaf-ı Umre: Umreye niyet edenin yapmış olduğu tavaf. Yedi şavt.
Tavaf-ı Veda: Tavaf-ı Sadr.
Tavaf-ı Ziyaret: Arafat’tan indikten sonrasında, kurban bayramı günlerinde meydana getirilen tavaf. Tavaf-ı ifâda da denir.
Tavaf-ül ifâda: Tavaf-ı Ziyaret
Tehlil: “La ilahe illallahü vahdehü la şerike leh lehü’l-mülkü ve lehü’l-hamdü ve hüve ala külli şey’in kadir” demek.
Tekbir: “Allahü ekber, Allahü ekber. La ilahe illallahü vallahü ekber. Allahü ekber ve lillahi’l hamd” demek.
Telbiye: Lebbeyk, Allahümme lebbeyk, lebbeyk lâ şerîke kir lebbeyk. İnnelhamde venni’mete kir vel-mülke lâ şerîke lek.
Tetavvu’: Nafile yakarma.
Terviye günü: Zilhiccenin 8. günü. Bugün Minâ’ya çıkmak ve geceyi orada geçirmek sünnettir.
Udhiye: Kurban bayramında Tanrı rızası için kesilen vacip kurban.
Umre: Hac zamanı olan beş günden başka, senenin her günü, ihram ile meydana getirilen, tavaf ve sa’y yapmak ve saç kazımak yada kesmektir.
Vadi-yi Urene: Arafat ovasında bir vadi. Arefe günü Arafat’ın Vadi-yi Urene denilen yerinden başka herhangi bir yerinde öğle ve ikindi namazlarından sonrasında vakfeye durmak, haccın farzlarındandır.
Vakfe: Durma. Arefe günü Arafat’ın Vadi-yi Urene denilen yerinden başka herhangi bir yerinde, öğle ve ikindi namazlarından sonrasında bir miktar durmak. Bu farzdır.